"Bezbarwny Tsukuru Tazaki..." i apel do wydawców

Pewnego dnia, a było to już dawno temu, postanowiłam przeczytać wszystkie wydane w Polsce książki Harukiego Murakamiego. Jak pomyślałam, tak też uczyniłam...

Wypożyczałam kolejne pozycje jedna po drugiej i tak w bardzo krótkim czasie przeczytałam dokładnie wszystkie książki z wyjątkiem Kroniki Ptaka Nakręcacza, bo mnie znudził w połowie, oraz z wyjątkiem tomu opowiadań Zniknięcie słonia. 

Biorąc pod uwagę fakt, że prawie wszystko z listy mam odhaczone, mogę spokojnie i z czystym sumieniem zająć się oceną pana Murakamiego jako literata. 




Akcja marketingowa wokół nowo wyprodukowanej książki była tak ogromna i bardzo dobrze przemyślana, że nawet dosięgnęła taką malkontentkę jak ja. Skoro z taką pompą wita się Bezbarwnego Tsukuru Tazakiego i lata jego pielgrzymstwa, to musi coś w tym być. Chęć przekonania się o tym na własnej skórze była bardzo silna, więc kupiłam tę książkę. 
Przeczytałam. Wzruszyłam ramionami. Odstawiłam na półkę.

Dzisiaj postanowiłam podzielić się moją prywatną opinią na temat Murakamiego, jego książek i stylu pisania. Zdaję sobie sprawę z tego, że wśród moich Czytelniczek i Czytelników są również fani autora Przygody z owcą, z tego względu mojej subiektywnej opinii proszę nie brać do siebie (choć można ją krytykować). Jeżeli zarzucicie mi brak zrozumienia tematu, postaram się z tym pogodzić ;-). 

Na początek przytoczę garstkę negatywów:  
1. W moim przekonaniu pan Murakami nie zajmuje się pisaniem, lecz taśmową produkcją książek. Powstają jedna po drugiej w naprawdę zawrotnym tempie lub też pan Murakami cierpi na chroniczną wenę. Odnoszę  jednak wrażenie, że znaczna część powieści nie jest przemyślana, lecz tworzy się "na gorąco". To z kolei odbija się na konstrukcji całej powieści i ogólnym wydźwięku.

2. Niemal każda fabuła jest do siebie łudząco podobna. Do elementów powtarzających się aż do znudzenia możemy zaliczyć:

a) nijakiego bohatera, pozbawionego cech indywidualnych, co osiąga apogeum w najnowszej powieści, ponieważ tę nowinę obwieszcza to sam tytuł. Owszem, wszyscy przyjaciele Tazakiego mieli jakiś kolor w nazwisku, tylko on jeden wyrzutek nie pasował do reszty. Owszem, to celowy zabieg. Natomiast ja nie określiłabym go jako everymana, nie tylko nie nosi on cech indywidualnych, ale także nie posiada cech uniwersalnych. Bohater jest zrezygnowany, uznaje siebie za przegranego, nie ma celu w życiu, stylizuje się na zwyczajne emo. Z tyłu książki przeczytamy wprawnie napisane dwa słowa o poszukiwaniu miejsca na ziemi i własnej tożsamości. Ja tej przynęty nie połykam... W wywiadach Murakami podkreślał, że bohaterów wzoruje na sobie, ponieważ on jest właśnie taki nijaki. Czy to prawda, czy kokieteria? Tego nie wiem, bo osobiście go nie znam.

b) balansowanie bohatera na granicy snu i jawy. Motywy oniryczne pojawiają się w wielu utworach. Mają one różne funkcje m. in. dzięki nim możemy zajrzeć w głąb psychiki bohatera, odkryć to, co głęboko ukryte przed nim samym. Czasami też w śnie bohater dochodzi do pomysłu na rozwiązanie problemu. Traktując sen bardziej ogólnie, może mieć on też wymiar symboliczny. U Murakamiego bohater zdaje się być zawieszony w przestrzeni bez konkretnego celu.
Tsukuru Tazaki ma sny, sny erotyczne o swoich dwóch koleżankach Białej i Czarnej w roli głównej, a także erotyczny sen o koledze Handzie, który zlizuje spermę Tazakiego. Sprawa ta jednak nie ma zakończenia. Sen nie wyjaśnia przyczyny śmierci Białej, nie wyjaśnia też nic na temat Handy, nie ma też za bardzo związku z homoseksualizmem.  
Być może jest to zamierzony zabieg artystyczny - sen pojawia się bez celu? A być może jest to najzwyklejsze lenistwo ze strony Murakamiego, któremu nie chce się wyjaśniać pewnych rzeczy, albo sam nie potrafi ich wyjaśnić. Prawie wszystko zostawia czytelnikowi do własnej analizy. Wydaje mi się, że proporcje nie są odpowiednie. 

c) erekcję bohatera. Każdy bohater ma erekcję w różnych okolicznościach. Każdy. W każdej książce. Bez wyjątku. Ten motyw nie byłby dla mnie irytujący, gdyby nie jego rażąca powtarzalność.

d) nadnaturalne zjawiska. To akurat mnie nie przeszkadza, jeżeli taką autor zakłada koncepcję i ją konsekwentnie realizuje. Niestety i w tym wypadku odczuwam wyraźnie, że pomysły się Murakamiemu kończą.

3. Styl autora pozostawia wiele do życzenia. Przede wszystkim język według mnie jest pseudointelektualny. Dialogi są mało wyrafinowane. A co najgorsze - tył książki zapowiada "dowcipne dialogi". Ja się pytam, które to te dowcipne? I nie chodzi mi o to, że bohater, który z gruntu ustalony jest jako nijaki, ma wypowiadać się trzynastozgłoskowcem, ale sposób mówienia ogranicza  się do schematu, a wręcz automatu. W tekście pojawiła się rozmowa tego typu:
- Czuję się pusty.
- Wcale nie jesteś pusty.
- Jestem pusty.  

Po tak zaserwowanym smakowitym dialogu, pod koniec książki pojawia się  - rodem z amerykańskich filmów typu blockbusters - moment na umoralnianie czytelnika w formie aforyzmów o życiu. I nie twierdzę, że są one aż tak tandetne, niektóre są naprawdę przyzwoite. Jednak patrząc na to pod kątem całości, dla mnie, jest to trudny do przetrawienia stylistyczny zgrzyt, ponieważ amplituda rozpiętości stylu pomiędzy banałem, a wymądrzaniem się jest zbyt wysoka.

Jeśli chodzi o wersję japońską (po lewej okładka japońskiego wydania Bezbarwnego Tsukuru), przytoczę autoryzowaną opinię Pana Sól*. Pan Sól przeczytał trzy książki: Norwegian Wood, Kronika ptaka nakręcacza oraz Przygodę z owcą. Przy czytaniu Norwegian Wood minę miał kwaśną... Przy czytaniu Kroniki ptaka nakręcacza nie mógł doczekać się końca (a tu trzy tomy!)... Przy czytaniu Przygody z owcą stwierdził, że jest trochę lepsza od reszty. Po przeczytaniu tego niewielkiego wycinka z bogatej twórczości Murakamiego doszedł do wniosku, że tak naprawdę każdy może zostać pisarzem, jeśli literatura osiąga jedynie taki poziom. Według Pana Sól język japoński oryginału jest po prostu banalny. I tak jak język codzienny zwykłego człowieka może być dodatkowym atutem powieści, tak w tym przypadku nie zmusza on czytelnika do żadnego wysiłku umysłowego, a autor inaczej po prostu nie potrafi. 
*Pan Sól  jest wyjątkowo wybredny, jeśli chodzi o japońskich pisarzy. Trudno mu dogodzić.

4. Kontynuując wątek stylu, uważam, że poziom poszczególnych książek, które wyszły spod pióra Murakamiego, jest nierówny. Niektóre sprawiają wrażenie przemyślanych i dopracowanych, a niektóre to słaby i naciągany strumień świadomości autora. 

Czy po takiej krytyce (starałam się przynajmniej, żeby była konstruktywna), znajdę pozytywne elementy? Oczywiście, że znajdę.  

Źródło: http://www.asahi.com/culture/update/0412/TKY201304120018.html

Murakami należy do twórców kultury masowej. Jego książki może czytać każdy. Najważniejsze jest, by sprawiało to czytelnikowi przyjemność. Uważam, że fan literatury popularnej w żaden sposób nie jest gorszy od tego, który raczy się jedynie wysublimowaną i starannie wyselekcjonowaną literaturą z górnej półki. Przecież nie wszystko musi nieść za sobą wzniosłe idee dotyczące ludzkiej egzystencji!

Jeżeli mam ochotę coś przeczytać, a nie mam na to zbyt wiele czasu, wtedy z pomocą śpieszy mi Murakami. Po pracy często nie mam siły skupiać się więcej na słowie pisanym, łatwo gubię wątek albo czytam tylko oczami, przez co sens do mnie nie dociera. Przy Murakamim nigdy mi się to nie zdarzyło. I wbrew wszelkim pozorom, cenię takich pisarzy, bo dzięki nim mój mózg odpoczywa. Mam też swoje ulubione pozycje Murakamiego. Jest to Przygoda z owcą i Kafka nad morzem.


Szum wokół Murakamiego przyćmiewa innych ważnych japońskich twórców literatury. Jeżeli nie wiadomo o co chodzi, to znaczy, że chodzi o pieniądze. Doskonale rozumiem sytuację na rynku i trudność w utrzymaniu się wydawnictw, które nie wydają na polski świat bestsellerów z top listy. Zdaję sobie również sprawę, że dla wielu publikacji rekordowym nakładem na całą Polskę jest nakład do 500 egzemplarzy. Nie każdej powieści przypadnie tak wspaniała promocja jak sprzedaż jego książek na dworcach... Tak to wyglądało we Wrocławiu w oczach "Gazety Wrocławskiej":

Fot. Paweł Relikowski. Źródło: http://wroclaw.naszemiasto.pl/artykul/galeria/2056820,haruki-murakami-nowa-powiesc-z-automatu-na-dworcu-glownym,id,t.html

Mimo wszystko wydaje mi się, że wydawcy powinni zwrócić uwagę również na inne pozycje z japońskiego kanonu, nie tylko na jednego Murakamiego, u którego i tak tej Japonii zbyt wiele czytelnik nie uświadczy...Przykładem zachęty może być fakt, że jakiś czas temu wznowiono Kobietę z wydm Abego Kobo. Byłam niezwykle szczęśliwa z tego powodu, więc kto miał urodziny czy podobną okazję, dostawał ode mnie tę powieść. Tylko ja jedna kupiłam ich osiem. W skali kraju to żaden wynik. Jednakże wydanie musiało rozejść się w naprawdę szybkim tempie, ponieważ - a mam w zwyczaju to sprawdzać - na półce pod literą A po Kobiecie z wydm już od dawna nie ma śladu. 
Nie mamy za bardzo dostępu do współczesnej literatury japońskiej, do zdobywców chociażby Nagrody im. Akutagawy (może za drobnym wyjątkiem Hiromi Kawakami czy jednej książki Ryu Murakamiego), czy nawet do innych twórców literatury popularnej. Byłoby wspaniale, gdyby to się zmieniło...

Jedno jest pewne to nie wiara czyni cuda, ale przemyślany marketing...